Uitsnede landkaart 1900 met in 't Esters Broek, in de blauwe cirkel, de Schutsheuvel.

Op oude landkaarten zoals hierboven uit 1900, zien we in ‘t Esters Broek een merkwaardige rechthoek afgebeeld. Een duidelijke verhoging in het landschap. Nu staan er in dat gebied op kaarten wel meerdere zandbulten aangegeven, maar deze is zodanig van vorm dat hij duidelijk door mensenhanden moet zijn aangelegd. Reden voor ons om dit uit te gaan zoeken.

Allereerst hebben we geïnformeerd bij oudere dorpsgenoten. Harry Roelofs wist ons meer te vertellen. Deze berg zand werd in de volksmond ‘De Witte Berg’ genoemd. Een vermelding uit de Gemeenteraadsnotulen van 1911 bevestigt deze naam: ‘Een hek te hangen in de omheining van het Grootbroek nabij de Witte Berg’.
Harry wist ook de exacte locatie aan te geven. Beginnend in de bocht Karweg/Ploegweg, liggend evenwijdig aan de Karweg, richting Slijkraam. Tientallen meters lang dus. Als kind heeft hij er vaak op gespeeld. De zijkanten liepen wat schuin op en een zijde van de heuvel liep langer en geleidelijker omhoog. Bovenop de berg was het vlak. De functie van deze Witte Berg is hem nooit ter ore gekomen. Ook Anneke van der Burgt van den Hoogen (1929) weet ons te vertellen over het bestaan van deze grote berg in het ’t Broek. Er waren altijd kinderen aan het spelen, ook haar broer Piet bouwde er met vrienden hutten en in de zomer hebben ze zelfs daarin weleens overnacht.

Kaartje uit 1918 waarop de inundatie van de Beersche Maas in het Esters Broek te zien is.

Maar waarom lag die opgeworpen berg zand daar en wat was haar functie? Ons vermoeden dat het met  de Beersche Maas te maken had, werd door een landkaart bevestigd. Op een kaart uit 1918 staat de heuvel ingetekend midden in het overstromingsgebied.

Zoekend in de gemeenteraadsnotulen van april 1875 vonden we de tekst: ‘De Schutsheuvels op het Gemeentebroek te doen verleggen en hiermede den Burgemeester te belasten’.
Op internet vinden we de naam ‘Schutsheuvel’ in geen enkel archief terug. Wel de betekenis van het woord ‘schutten’: beschermen. Letterlijk dus een heuvel die je beschermt, hier ter plaatse tegen hoog water.
Een schutsheuvel laat zich dan ook het best lezen als een vluchtheuvel. ‘Vluchtheuvels zijn een tijdelijk toevluchtsoord bij overstromingen. Zij moeten meerdere mensen en dieren kunnen opvangen, waardoor ze een rechte podiumvorm hebben. Vluchtheuvels komen alleen voor in rivierengebied’. (uit Leestekens in het Landschap) Deze beschrijving past dus precies bij de Schutsheuvel hier in ’t Esters Broek.

Kaartuitsnede 1869.

Als de Maas ‘om’ is en dus de Beersche Maas in werking, werd in Grave als waarschuwing voor het opkomende water het kanon afgeschoten en luidden hier in Escharen de kerkklokken. Burgers en boeren haastten zich dan om have en goed veilig te stellen. Om ook al het vee dat buitendijks op het land liep op tijd in veiligheid te brengen, lukte vaak niet. Hier in 't Esters Broek liep men letterlijk in het Raamdal en hier had men dus als eerste last van het opkomende water. Een dergelijke schutsheuvel in dit stroomgebied waar men bescherming kon zoeken tegen het hoge water bracht dan uitkomst. Waarschijnlijk heeft het vee en andere dieren uit zichzelf hier een veilig heenkomen gezocht.

Na de grote watersnood van 1820 kiezen de ingenieurs van Rijkswaterstaat in 1825 voor een verbeterd overlaatsysteem om het overtollig rivierwater sneller te kunnen afvoeren. In de traverse van de Beersche Maas moeten daarom alle huizen, schuren, bomen, heggen en dijkjes verdwijnen. Een eeuwenoud landschap wordt hierdoor kaalgeslagen. Te hoge gronden worden afgegraven en hiermee worden schutsheuvels aangelegd of opgehoogd. Dat laatste is hier in ’t Broek het geval geweest.

Kaart van Rijkswaterstaat uit het jaar 1829 met als titel: Kaart van den Overlaat de Beersche Maas onder de Gemeente Escharen.

In het archief van Waterschap Aa en Maas bevindt zich een oude landkaart uit 1829 waarop precies staat aangeven wat er in Escharen is gedaan om aan deze nieuwe wetgeving te voldoen. Op deze kaart staat de schutsheuvel ingetekend met daarbij de tekst: ‘De gronden om den heuvel zijn verlaagd tot 8 el 90 + AP; en met die specie is den heuvel verhoogd’. (tot 12 el 13 +AP) Deze schutsheuvel bestond dus al ruim voor 1829 want men spreekt over verhogen en niet over aanleggen.

Op het kaartje uit het jaar 1900, hier rechtsonder, staan de hoogtecijfers, het aantal meters boven N.A.P. Voor de schutsheuvel staat hier een waarde van + 11,50 m. De hoogte van de Hoogeweg staat ook aangegeven: + 10,30m. De heuvel lag dus hoger dan de Hoogeweg!  De hoogte van het maaiveld rondom de heuvel lag ongeveer op + 8,60 m. De hoogte wordt geschat op minimaal 2 meter 40! Het moet dus voor het oog ook een enorme berg zand zijn geweest en daarbij was hij ook nog enkele tientallen meters lang. 

. 

Zoals u in het begin van dit artikel hebt kunnen lezen wordt er in de Gemeenteraadsnotulen van april 1875 gesproken over het verleggen van Schutsheuvels. Er zijn er dus meerdere in de gemeente geweest. Op bovenstaand kaartje uit 1869 zien we nog verhoging liggen in 't Esters Broek. Ook een soort van rechthoek en er staat bovendien geen begroeiing op aangegeven. Op het kaartje van het jaar 1829 blijkt deze er nog niet op te staan. Op de kaartuitsnede van 1900 weer duidelijk wel en hier staat nu ook de hoogte van deze heuvel aangegeven  +12,10m. Deze lijkt ook verlegd te zijn verder van de Hoogeweg af. Alles wijst er op dat ook deze heuvel een Schutsheuvel is geweest.

Stafkaart uit 1940. Hierop staan de hoogtes van de heuvels aangegeven.

Nadat de Beersche Maas bedwongen was o.a. door de inwerkingstelling van het Gemaal van Sasse in 1929 in Grave, verloor de schutsheuvel zijn functie. Als getuige van de jaarlijkse overlast van de Beersche Maas, is deze heuvel tot begin jaren 50 blijven liggen. De heuvel is toen geslecht en het witte zand werd gebruikt voor het ophogen van grond elders in ’t Broek en voor het dempen van vennen en poelen o.a. het Langven. Met lorries op rails werd het zand daarnaartoe vervoerd.

Schutsheuvel te zien op uitsnede luchtfoto september 1944.

Toen de Peel-Raamstelling in 1939 hier in ’t Esters Broek, het huidige Raamdal, werd aangelegd lag de Schutsheuvel er nog. Kazemat 15 werd dan ook met de achterzijde in de heuvel gebouwd. Op een luchtfoto uit september 1944 is deze kazemat en de schutsheuvel duidelijk zichtbaar. Kazemat 17 die erachter richting Hoogeweg gebouwd is, lag mooi beschut achter de Schutsheuvel. Deze Kazemat had zijn schietopening richting Beerschemaasweg.

Ons onderzoek is nog niet afgerond dus hopelijk kunnen we dit artikel in de toekomst nog aanvullen.