De Beerse Maas (uit Canon van Grave)

Het gevecht met de Maas

Bij Café De Elft richting Grave duikt de Bosschebaan iets omlaag. Vanaf de Hogeweg, bij De Brouwketel, richting dorp naar het riviertje de Raam, zie je ook duidelijk hoogte verschil.

Langs de Maas worden tussen 1275 en 1350 dijken opgeworpen. In het Land van Cuijk zijn die niet overal nodig. Bij Gassel en Beers en tussen Katwijk en Cuijk keren de oeverwallen het rivierwater. Maar in 1549 maakt een Bossche stadsrekening melding van het doorbreken van 'den Berzewater', het water uit Beers. Na hevige regenval in de Ardennen stroomt de Maas tussen Grave en Cuijk soms over de oeverwallen richting Gassel en Escharen.

Daarom werpen deze dorpen een ringdijk op en vormen ze samen één polder. Het water stroomt daar omheen naar het riviertje de Raam. Dat treedt dan buiten zijn oevers en het teveel aan water zoekt bij Grave een weg richting Velp en verder. Zo ontstaat in het noordoosten van Brabant een tweede Maas. De volksmond noemt die 'de Beerse Maas' of kortweg 'de Beers'.

bron:BHIC

 Spoedig wordt ingezien dat 'de Beers' de dijken van de hoofdrivier ontlast, zodat westelijker streken minder risico lopen. Vooral daarom blijft dit systeem eeuwenlang voortbestaan. De oeverwallen tussen Grave en Cuijk gaan 'overlaten' heten, het stroomgebied van 'de Beers', 'de traverse'.

De dorpen in het Land van Cuijk hebben het recht de overlaten op te hogen tussen 15 maart en 15 november. Dankzij deze 'zomersluiting' kan het gras het hele warme seizoen doorgroeien, zodat er voor het vee in de traverse voldoende te eten is. Maar soms komt het Maaswater ook 's zomers en mislukt de hooioogst. In dat geval komt het vee 's winters voedsel tekort.

Uitsnede van een kaart uit het jaar 1746.

Duidelijk is hier de 'Polder van Escharen en Gassel' te zien. De opgeworpen dijken moesten de dorpen beschermen tegen de Beersche Maas. Er was de bevolking dus veel aangelegen om deze dijken in goede staat te houden. In tijden van hoge waterstand was er dan ook 'dijkbewaking'.

PDF: Historie van watersnood door overstromingen van de Beersche Maas. 

Artikel uit de Graafsche Courant van 21 jan. 1920

de "Beersche Maas" in voorgaande eeuwen.

Zo staat er ook iets te lezen over de overstroming in 1820. Het water van de Beersche Maas stond toen zelfs zo hoog dat ook de binnenstad van Grave onder water stond. De vissen lagen op de trappen van het Stadhuis!

Na de grote watersnood van 1820 kiezen de ingenieurs van Rijkswaterstaat in 1825 voor een verbeterd overlaatsysteem om het overtollig rivierwater sneller te kunnen afvoeren. In de Beerstraverse tussen Gassel en Herpen moeten alle huizen, bomen, heggen en dijkjes verdwijnen. Een eeuwenoud landschap wordt kaalgeslagen.

Hieronder een advertentie uit de Nijmeegse Courant uit maart 1828 waarin tweeduizend eiken op Heerlijkheid Tongelaar te koop worden aangeboden. Deze eiken stonden niet alleen bij het kasteel maar ook langs 't Bord, de toegangsweg naar het landgoed. Door deze houtkap veranderde het landschap dus aanzienlijk.

Later, in 1904, krijgt de Maas een eigen monding door het graven van de Bergse Maas. Tevoren stroomde de Maas bij Slot Loevestein in de Waal en dat leverde bij hoog water in de Waal problemen op.

Sinds 1882 is de Katwijkse Overlaat gesloten door de aanleg van de spoordijk.

De Beerse Overlaat blijft echter in functie en de streek tussen Cuijk en 's-Hertogenbosch heeft daar steeds meer last van.

Beschrijving Esscharen 1897:

"Wie den weg volgt, die langs den linker Maasoever van Grave naar Kuik leidt, ziet even buiten eerst genoemde plaats op ongeveer een half uur afstands ter rechterzijde zich een kerk met ranken toren verheffen. Met pastorie, raadhuis, school en eenige boerenwoningen vormt zij de kom der uitgestrekte gemeente Escharen, een eenvoudig, vrij welvarend dorp van omtrent duizend inwoners. Het dichtst bewoonde deel der gemeente maakt met het oostelijk gelegen Gassel, den Gasselschen of Escharenschen polder uit. Deze verheft zich omtrent 1 1/2 tot 2 meter boven de traverse der Beersche Maas, tegen wier water hij in het Zuid-Westen en Westen door een lichten dijk wordt verdedigd, terwijl de veel zwaardere Maasdijk hem in het Noorden tegen overstrooming beschermt".

Verzoek van tolpachters uit de regio in juli 1861 voor kwijtschelding van gedeeltelijke pacht i.v.m. overstromingen van de Beersche Maas. Dit verzoek werd overigens afgewezen. P. Hanegraaf was tolpachter in Escharen bij de Vegetas.

Na de zware overstromingen van 1920 wordt het Waterschap De Maaskant opgericht, ook met het doel de overlaat te sluiten. Dat kan pas nadat tussen 1925-1940 de loop van de Maas sterk is verbeterd. In 1942 wordt de Beerse Overlaat definitief opgehoogd.

Dijkmagazijn

Op bovenstaande foto zien we rechts veldwachter Grad Megens van gemeente Gassel. Links Nölleke Jaspers en in het midden Gradje Dinnissen. Gradje was visser van beroep en heeft later toen het dijkmagazijn niet meer als zodanig in gebruik was, hierin vanaf 1935 gewoond. 

(bron: BHIC)

Drie Jongemannen bij Escharense sluis bij de Hogendijk (de dijk richting Gassel), aan de westkant van de Beerse Overlaat, pal aan de de Maas. Op het kaartje is de sluis aangeven. 

Bediening van het overzetveer tot mei 1922:

Om het uur van 's morgens 7 uur tot 's avonds 6 uur moet worden overgezet. De eerste overtocht te beginnen aan de zijde waar de aannemer woont, tegen het volgend tarief:                         

Karren of wagens een groter inhoud hebbende dan 1/2 M3 of voorwerpen groter dan 1/2 M3 worden niet met den roeiboot overgebracht.

Bij storm of ijsgang wordt het dubbele van het gewoon veergeld geheven.

Schoolkinderen hebben vrijen overtocht.

Fam. Piet Peeters, Middelrotscheweg

Tegen de komst van het water van de Beersche Maas werden de boerderijen beschermd door ze te bouwen op een verhoging. In het huidige landschap zien we daar nog steeds voorbeelden van.

Fam. Van Zuijlen en Van de Wiel, Kievitsweg

Dopen en begraven ten tijde van de Beersche Maas:

Als de Beersche Maas in werking was, was het dorp en dus ook de kerk voor bewoners van 'over' de Raam,  niet bereikbaar. Bewoners van De Bolt, Kouwenoord, Hall en de Lageheij gingen daardoor in Velp of Reek ter kerke. Ook voor het dopen van hun kinderen werd naar die parochies uitgeweken. In het DTB-boek van onze parochie lezen hierover een aantekening: 'inundantiam aquaium'.

28 december 1753 wordt vanwege het ondergelopen gebied, in de Reek gedoopt, Agnes, wettige dochter van Wilhelmus Gijsberts en Gertrudis Laurenssen.

Anna Maria Lamberts geboren in Hall, wettige dochter van Lambertus Pau.. en Anna Laurenssen is vanwege het water op 14 december 1753 in Velp gedoopt.

Nog een ander voorbeeld hieronder uit het doodsboek van Reek:
1799 op 14 februari is overleden in Escharen, Gertrude van Roij en is hier vanwege inundatie daar in de Reek begraven op 19 februari.

Kaart Overlaat Beersche Maas 1829

Na de grote overstroming in 1820 werden er maatregelen getroffen om dit in de toekomst te voorkomen. Het hele gebied werd in kaart gebracht. De rode cijfers geven de hoogte aan, boven A.P. Hiervoor werden in 1827 merkpeilstenen in de dijken aangebracht. De groene cijfers zijn percelen die afgegraven werden. In het hele stroomgebied van de Overlaat moest alles geruimd worden, bomen, bosschages en eventueel ook huizen. Om zo het water zo snel mogelijk weg te laten stromen.

In 1979 schrijft H. Douma in het 'Merlet' (uitgave van de archiefdienst "Land van Cuijk"), een artikel over de grote overstroming van de Beersche Maas, in januari 1820 hier in Escharen.

.

.

In bovenstaand verhaal is lezen over de boot/aak die de gemeente in zijn bezit had. Hier voer men ten tijde van de Beersche Maas mee uit om mensen en zelfs dieren te redden uit benarde situaties.

De aak lag bij de Zomerdijk bij Herberg Den Alendonk. (nu bocht Zanddijk-Molenpad) Timmerman en Radmaker Jan Jansen, wonende op de hoek Molenpad-Willem. v. Esterenweg, had hem in onderhoud. In onderstaande kwitantie gevonden in het gemeentearchief van 1841 staat hierover: "voor gedane Leveransien en arbeidsloon aan den Gemeenten Aak: f 4,15."

Overstroming rondom Grave, 1926. Als u meent te weten waar deze opname precies gemaakt is dan horen wij dat graag. Houd er rekening mee dat deze foto wellicht in spiegelbeeld is weergegeven.

1926 Foto is genomen op de Elftweg in Grave ter hoogte van het huidige benzinestation. In de verte de molen van Litjes en daartussen de 'traverse' van de Beersche Maas.

Documentaire: 'De Beers komt!'   

 Klik op bovenstaande afbeelding om film te starten.

De film 'De Beers komt' is gemaakt door Erik Willems (Jobfilm Produkties - 1985). In de film komen verschillende getuigen aan het woord uit de tijd dat de Beerse Maas 's winters voor overlast zorgde. Verder legt historicus Henk Buijks uit hoe de Beerse Maas is ontstaan.

Kronkels van de Maas: een documentaire van Andere Tijden, NPO Geschiedenis, jan. 2008.

Huizen tot en met de nok onder water, koningin Wilhelmina langs de deuren in een roeiboot, bedden drijvend in de boomgaard. Heel oude bewoners herinneren zich de overstroming van de Maas in het jaar 1926. Daarna werd de rivier getemd naar een ontwerp van ingenieur Lely; bochten eruit. Bij het graafwerk vielen gewonden en zelfs doden. 

Andere Tijden over de Kronkels van de Maas. 

(Om uitzending te starten, klik op bovenstaande titel of afbeelding)

Oude filmbeelden Watersnoodramp 1926, Cuijk en omgeving:

De overstroming van de Maas in januari 1926 is een ramp voor Cuijk en wijde omgeving. Het water richt enorme schade aan en het gebied raakt vrijwel onbegaanbaar en onbereikbaar. Vee komt om het leven en huizen raken zwaar beschadigd. Onderstaande filmopnamen tonen de ravage na enkele dagen.

Kijk op de site van het BHIC.

Winterschool in de Lage Heide

17 -1-1840 (notulen Gemeenteraadsvergadering)

“Het gemeentebestuur van Escharen als daartoe speciaal door den burgemeester geconvoceerd; in overweging genomen hebbende:

Dat bij overstroming der Beersche Maas, de schoolkinderen aan de linkerzijde van de rivier de Raam wonende, niet anders als door middel van de schuit de school kunnen bereiken, hetwelk bij hoge vloet en stormachtig weder hoogst gevaarlijk en moeilijk is.

Zoodat de ouders zich alsdan verplicht, zoo hunne kinderen tehuis te houden, en deze soms weken achtereen van het onderwijs verstoken blijven. Dat vele hunner op een gemiddelde afstand van een uur gaans van de dorpsschool verwijderd wonen. Ook buiten overstromingen zo door slecht weder, als kortheid der dagen niet in staat zijn het onderwijs geregeld bij te wonen.

Om deze dringende reden is het onderwijs willend voorzien heeft goedgevonden en verstaan aan het Provinciaal Bestuurs-Authoriteiten verzoeke, het oprichten of daarstelling van een hulp- of noodschool op het Lage Heide, zijnde genoegzaam het middelpunt van de bewoners aldaar, van de linker zijde van de Raam.

De aanvang van het onderwijs zal telkenjare aldaar een aanvang nemen op den 15e November, en de 15e Maart eindigen. Het bestuur houdt echter voor het onderwijs vroeger of later te doen plaats hebben, naar mate overstromingen of andere omstandigheden."

Zie pagina: School op Hal

'Broeksewielen'

.

De zo'n tweehonderd jaar geleden na een dijkdoorbraak ontstane wielen in Vogelshoek liggen aan een ringdijk, die de oorspronkelijke Vogelshoek en de aangrenzende polder van Escharen tot 1942 beschermde tegen de hoge waterstanden van de Maas, het overstromen van de lage gronden door de Beerse Overlaat en de stagnerende afvoer van de Graafsche Raam met zijn voedselrijk Peelwater.

Het gaat om een groep van acht wielen. (Broekse Wiel, Zwarte Wiel)

Vijf hiervan hebben nu het karakter van een ven, terwijl de anderen wel hun karakter als diepe van een rivier geïsoleerde kleine wielen hebben behouden.

Het totale gebied aan de Bordscheweg en Fazantenweg beslaat bijna 14 hectare en omvat een afwisseling van waterplassen, een deel van de oude rivierdijk, schrale (rivierduin)graslanden, bos en een open polderlandschap.

Het golvend rivierduinachtig terrein Vogelshoek, ook bekend als "Broekse Wielen", is in 1985 tijdens een ruilverkaveling door Gemeente Grave overgedragen aan Staatsbosbeheer.

.

Gelderlander 25-11-1930

Peilmerkstenen Beersche Maas

Er bestaat een landkaart uit 1851 waarop al de merkstenen in Gemeente Escharen zijn aangeven. Deze peilmerkstenen werden in 1827 in de dijken gegraven. Zo konden er hoogte-opgaven van de Beersche Maas gedaan worden naar A.P. (Amsterdams Peil)

Door afgravingen van dijken en verbreding van wegen zijn er veel verdwenen. In het huidige landschap hebben we er tot nu toe twee stenen kunnen traceren. Wellicht komen we er in de toekomst nog meer op het spoor. Onderstaande merkstenen 'H' en 'J' zitten nog in een restant van de dijk die lag rondom de polder van de Vogelshoek. (Zie afbeelding boven.)

.

Verder herinneren verschillende straatnamen ons nu nog aan het stroomgebied van de Beersche Maas: Beerschemaasweg, Graafschedijk, Zanddijk, Hondsdijk, en de Hoogeweg.

Artikel Boxmeers Dagblad, november 1941.

In 1942 wordt de Beerse Overlaat definitief opgehoogd. Acht jaar later,1952, onthult Jan de Quaij een monument (van Peter Roovers) langs de provinciale weg tussen Gassel en Beers met de tekst:

 "Geen beter bate dan de kost,

Die ons van overlast verlost,

En van de Beerse Overlaat

Niet dan 't gedenken overlaat".