Naamgeving: Escharen/Esteren

Regelmatig krijgen we de vraag wat de betekenis van de naam Escharen is en waarom het dorp in de volksmond Esteren heet? Wat is nu de oudste naam: Escharen of toch Esteren?

Door de eeuwen heen lezen we veel verschillende namen voor Escharen op topografische kaarten en in oude aktes: Eisgheren, Esgharen, Eerschare, Eesscharen, Esseren, Eesseren, Esteren en Estren.

Het blijft een moeilijk vraagstuk te meer omdat we verschillende verklaringen vonden. We kunnen dan ook niet anders dan voor u de mogelijkheden op een rij te zetten. We hebben nergens een sluitend bewijs voor gevonden en zullen dat waarschijnlijk ook nooit vinden.

De eerste schriftelijke vermelding dateert van het begin der 13e eeuw, rond het jaar 1225. En wel in de vorm van Escre of Escheren. In een document van de Abdij van Echternach (Luxemburg) werd toen het bezit van een boerenhoeve in 'Escheren' genoemd. Nadere omschrijving in deze akte duidt naar het gehucht Hall. Deze boerenhoeve is mogelijk al in de eerste helft van de 8e eeuw verworven. 

Want ongetwijfeld is de naam Escharen niet uit­gevonden door de Benedictijner monnik, die in 1225 de zorg had voor de abdij­administratie: Escharen heette destijds al Escre, Escheren, al weten we niet hoe lang al. Met de boerenhoeve van de Abdij van Echternach wordt zeer waarschijnlijk een van de hoeves bedoeld die later in het bezit kwamen van Abdij Marïenweerd.

Kaart uit 1684 (collectie Hingman) waarop 'Eescharen' en de kapel op 'Hall' staan aangegeven.

Archeologische vondsten uit de prehistorie uit, de bronstijd (2000-800 v. Chr.) en de Romeinse tijd (12 v. - 400 na Chr.) bewijzen dat  'Escharen' toen al bewoond is geweest. Het gehele gebied bestond uit oude rivierduinen die ongeveer 10.000 jaar geleden door de rivieren gevormd moeten zijn. Zie het kaartje hieronder gemaakt door Martien Koolen, amateurarcheoloog uit Grave.

Zoals overal langs de vruchtbare oevers van de Maas, bevond bij en in Escharen de oudste bewoning zich op een heuvelrug. Hier konden mens en dier het droog houden bij het overstromen van de onbedijkte Maas. Een ideaal woongebied voor de prehistorische mens, kort bij het water maar zonder natte voeten te krijgen.

Mogelijke naamsverklaringen van Escharen hebben met verwijzigingen naar dit landschap te maken.

In het etymologische woordenboek van Jan de Vries wordt de plaatsnaam Escharen in verbinding gebracht met 'es' als boomnaam en 'haar' dat 'hoogte-rug' betekent. Es-Haren: een plaats waar essenhout groeide op een zanderige heuvelrug, een verhoging dus in het landschap.

In een andere naamverklaring lezen we dat 'Escar' een dijk bij een rivier is. Verklaringen die beide, gezien het landschap, heel aannemelijk kunnen zijn.

In deel 6 van 'Escharen terug in de tijd' staat een reactie van Martin vd Horst weergegeven. Hij ziet in de bodemgesteldheid van dit gebied ook een aanwijzing voor de naam 'Esteren'. Een verhoging in het landschap die in de loop der eeuwen ontstaat, is meestal van steviger materiaal dan de rest van de omgeving. Op zandgronden gaat het dan om leem. Leem is een uiterst fijne vorm van zand die sterk op steen gaat lijken als het droog en aangestampt is. In vroeger eeuwen werd leem dan ook gebruikt om er vloeren van te maken en er wanden van hout en stro mee te bestrijken. Opvallend is nu dat in het Middelhoogduits - de taal die in Duitsland werd gesproken ruwweg tussen het jaar 1000 en 1500 - het woord 'esterich' voortkomt. Esterich betekent hier leembodem, aangestampte ondervloer.  

De plaatsnaam 'Esteren' zou dus te herleiden zijn naar dit oude Duitse woord 'Estrich'.

Uitsnede uit topografische kaart van het Nederambt van het Land van Cuijk ca. 1760: 'Eerschare'.

Maar ook voor de naam Escharen zijn een verklaringen te vinden. Bodemvondsten zoals o.a. de Bronzen plaat op de Hooge Burcht en de Dubbelbijl op De Bullen zijn het bewijs dat hier in de Romeinse tijd bewoning is geweest. Op de Hooge Burcht zou zelfs een Romeinse villa zijn geweest.  Vanaf 250 na  Chr. besluiten de Romeinen om van de Maas een tweede verdedigingslinie te maken. Ze bouwen forten langs de Maas en een brug in Cuijk (Ceuclum). Ook leggen ze een weg aan van Cuijk naar Empel over de hogere zandgronden net ten zuiden van Escharen. 

De naamgeving van Escharen zouden we dus ook in dit tijdperk kunnen zoeken. Het woord L'Eschara, wat een Romeinse vuurschaal of vuurplaats betekent, zou dus ook een naamsverklaring kunnen zijn. Bij de Romeinse Heerbaan die hier gelopen heeft zou de nederzetting Escharen gediend kunnen hebben als rustplaats. 

Ook de woorden Escarium = weigeld en Escarrum= een hoek en het woord Escar = rivierdijk, wat hierboven op deze pagina beschreven is, zijn woorden die aangevoerd kunnen worden.

Behalve de eerste schriftelijke vermelding van Escharen uit het jaar 1225 uit de Abdij van Echternach, bestaat er nog een ander oud document. Namelijk het testament van de Heer Jan I van Kuyk, gemaakt in 1308. Deze akte leert ons dat Escharen in 1308 al een dorpsgemeenschap en bovendien een eigen Heerlijkheid was. Aan het hoofd hiervan stond Willem van Esteren. Hij ondertekent dit document als getuige met de woorden: 'Wilhelmus, dominus de Eysscheren'. (zie pagina Willem van Esteren)

Hierboven een kaart van Grave en omgeving uit 1749:  'Eerscharen', met de 'Eesterse Brug' en 'De Polder van Eesteren'. Dus er werd gesproken van dorp Escharen, maar van de Esterse brug. Beide toponiemen waren dus ook toen al naast elkaar in gebruik.

Bovendien moet men niet vergeten dat er geen atlas of namenregister was. Kaartenmakers schreven de naam die ze hoorden van betrokkenen fonetisch op. Dat verklaart ook de veel verschillende schrijfwijzen van Escharen. En in de uitspraak van het woord Es-cre komt het woord Es-tre of te wel Esteren wel heel dichtbij. Wellicht sprak men eeuwen terug een 'sch-klank' wel uit als een 'sk-klank'.

Hoe dan ook, het dorp mag dan officieel als Escharen te boek staan, inwoners van Escharen maar ook oudere mensen uit naburige dorpen, spreken nu in 2017 nog steeds van Esteren. In de spreektaal van onze dorpsgemeenschap zal deze naam dus zeker blijven bestaan. Verschillende namen in ons dorp verwijzen immers hiernaar: Basisschool 'De Ester', voetbalvereniging 'S.V. Estria', straatnaam: Willem van Esterenweg, dorpsblad 'De Esterse Minipers', woonwijk het 'Esterveld', tennisvereniging T.V. Esteren, het onlangs opgerichte 'Esters-Welzijn' en natuurlijk de naam van onze heemkunde werkgroep het 'EstersHeem'.

'Eesscharen', kaart Verhees, 1794.