Landgoed Tongelaar
Hoewel het landgoed Tongelaar nooit behoord heeft tot gemeente Escharen maar tot 1942 viel onder gemeente Gassel, bestaat er toch van oudsher een verbondenheid tussen de bewoners van Tongelaar en die van Escharen. De volgende redenen zijn hiervoor van belang:
* Tongelaar was tot ongeveer het jaar 1800 een onderdeel van Parochie Escharen. De Heren van Tongelaar hadden hun familiegraf hier in de parochiekerk.
* Tot Langoed Tongelaar behoorde hier in Escharen twee grote boerderijen die door pachters werden bewoond, namelijk 'De Groote Hoff' of te wel 'Den Heihoek' en 'Groot en Klein Kammerberg'. Daardoor bezat Heerlijkheid Tongelaar in de gemeente Escharen redelijk wat grondgebied.
* De Heren van Cuijk hadden rond het jaar 1200 een kasteel gebouwd waar later stad Grave uit ontstaan is. Ook landgoed Tongelaar behoorde tot familie Van Cuijk. De verbindingsweg tussen de kastelen Grave en Tongelaar liep door het dorp Escharen via De Hekkens, de Rotscheweg, de Broekse Wielen en dan rechts langs de Meisevoort naar het kasteel.
Kaart Verhees, 1795 (BHIC)
Ten tijde van de invasies der Noormannen moet hier rond het jaar 900-1000 op Tongelaar al een vluchtburcht of 'motte' hebben gelegen. Dit zegt dus ook iets over de geschiedenis van Escharen. Aan de historie van Heerlijkheid/Landgoed/Kasteel Tongelaar wagen we ons niet, daar is er al veel over gepubliceerd. We willen daarom volstaan met het weergeven van enkele publicaties en verwijzingen.
We beperken ons daarom tot de relatie van Heerlijkheid Tongelaar met het dorp Escharen.
Bron: Brabantse Landgoederen: Kasteel Tongelaar, Brabants Landschap.
Tongelaar: Parochie Escharen
Tongelaar was tot ongeveer het jaar 1800 een onderdeel van Parochie St. Lambertus Escharen.
In 1377 is op kasteel Tongelaar door de heer van Cuijk een beneficie van Sinte-Catharina gefundeerd. Omstreeks 1400 wordt de Tongelaarse kapel aangeduid als de kapel van Sint Catharina in Tongelaar. In de periode 1421-1556 wordt de kapel ook wel eens de Onze Lieve Vrouwe kapel genoemd.
Parochie Lambertus zorgde voor de 'bediening' en de bezitter van Tongelaar was verantwoordelijk voor het onderhoud van de kapel. Zie tekst hieronder uit een verslag van pastoor Bloemaerts.
In het begin van 1900 was in de kapel nog een klein plat altaar en kleine biechtstoel met houten traliewerk aanwezig.
Bij de afsplitsing van Gassel van parochie Escharen bleef Tongelaar echter onder parochie Lambertus vallen. Terwijl het gemeentelijk wel gemeente Gassel was. Hierover is een schrijven uit 1690 van de Roermondse Bisschop bekend. De eigenaar van Tongelaar wilde niets van de 'Gasselsche nieuwigheeden' weten.
De oudst bekende slotkapelaan is Jan van Malle geweest, deze wordt in een akte van 1427 vermeld.
Verder weten we ook dat in 1707 Nicolaus van Els uit Sambeek als kapelaan wordt aangenomen. Behalve kost en inwoning op Tongelaar krijgt hij jaarlijks f 100,- voor het lezen van vier weekmissen en voor het geven van catechismus.
De bekendste slotkapelaan is Felix Walter geweest. Hij werd in 1828 benoemd tot rentmeester-kapelaan van kasteel Tongelaar.
Walter is later betrokken geweest bij de stichting van een Dominicanenklooster en parochie Langenboom.
Felix Walter (Grave, 1804-1874)
Grafzerk
De Heren van Tongelaar 'kerkten' in Escharen. Ze hebben hier in de Lambertuskerk een familiegraf bezeten waar overledenen bijgezet werden. Tijdens de opgravingen bij de kerk in 2001 is een dergelijk familiegraf gevonden. Zou dit het graf geweest kunnen zijn? (Lees verder bij Bodemvondsten: Opgravingen Kerk)
In Merlet nr. 13 uit het jaar 1977 schrijft H. Douma een artikel: 'Het familiegraf van de Heer van Tongelaar in de ruïne van de Escharense dorpskerk omtrent 1702'.
Een korte samenvatting:
Tijdens het beleg van Grave in 1674 werd de kerk van Escharen ernstig beschadigd. Het gebouw was sinds 1648 al in handen van de Gereformeerden. Door het ontbreken van protestanten in Escharen werd het niet voor erediensten gebruikt en was de toestand van het gebouw bedroevend. De Katholieken hadden inmiddels sinds 1672 een eigen schuurkerk.
Pater Columbanus, schrijft in 1702 de bisschop van Roermond. Hj vraagt of het is toegestaan dat Hendrik Antoon van Berchem, heer van Tongelaar, zijn familiegraf uit de dorpskerk van Escharen mag overbrengen naar Katholieke parochiekerk van Boxmeer. De kerk van Escharen lag er treurig bij en het kerkhof was ontwijd. De schoolmeester, die tevens voorzanger was, had tegelijk met een stel koeien zijn intrek in de oude kerkruïne genomen. Op de fundamenten had hij deels zijn huis en stalling gebouwd, in een ander stuk werd school gehouden en daarnaast hield de meester ook nog een herbergje.
De Heer van Berchem werd dit te bar, hij was een vroom katholiek. Zijn vrouw Agathe Clemencia Kieffel, had hij al in Boxmeer laten begraven en ook de zerk van het familiegraf was uit de ruïne verwijderd.
Nu wilde de Heer van Tongelaar ook de beenderen van zijn voorouders uit de Escharense kerk halen en laten herbegraven in Boxmeer. Of dit daadwerkelijk gebeurd is, is ons niet bekend.
Hendrik Antoon van Berchem was van het jaar 1666 tot 1729 Heer van Tongelaar.
Fragment van een grafsteen gevonden in 2001.
Tijdens de opgravingen bij de kerk in 2001 (zie bodemvondsten) zijn er behalve beenderen, graven en de restanten van een familiegraf ook verschillende fragmenten van grafzerken gevonden. Bovenstaande afbeelding is van een dergelijk fragment. Meestal hadden in die tijd zerken van belangrijke personen vier wapentekens in de hoeken van de zerk staan. Verder werden de welgestelden in de kerk begraven. (hier komt de uitdrukking 'rijke stinkerds' vandaan)
Volgens onderzoek van Arno Coopmans uit Grave, toont dit fragment een familiewapen van drie luipaardkoppen. Dat is het familiewapen van de adelijke familie Bocholt.
Arnt II van Bocholt, geb. ca.1461 was Heer van Tongelaar en ambtman van Grave en Cuijk. Hij was afkomstig van de adelijke familie van Bocholt uit het plaatsje Lobberich, Duitsland, bij Venlo vlak over de grens.
Genoemd in 1506( A.Fahne) en in 1513. (p.9. Boek over kasteel Tongelaar door Essink/vWagenberg).
Van Bocholt trouwt ca.1490 met Johanna van Merwijck, dochter van Heer van Tongelaar, Willem van Merwijck, ambtman van Kessel, en Margaretha van der Donck.
Familiewapen van Van Bocholt, met drie Luipaardkoppen.
Hun zoon Floris van Bocholt verkreeg in 1538 'het gehele goed van Tongelaer met al zijn gerechtigheden, waaronder een perceel peelgrond en een rente van 9 mulder rogge uit de Tongelaerse hoeve Camerberg'.
Al met al bewijst dit opgegraven grafsteenfragment dat ook familieleden van Arnt van Bocholt, Heer van Tongelaar rond het jaar 1513, hier in Escharen begraven zijn geweest.
Uit het doopboek van pastoor Bloemaerts, 1781:
Jan geboren te Tongelaar
6 September is gedoopt Joannes wettige zoon van Henrici Jans en Dorethea Theijsen. Doopgetuigen: Henricus Cornelissen en Maria Peters.
Landgoed Tongelaar, gelegen in de gemeente Beers, Escharen, Gassel en Mill.
Een uitgebreide kadestrale kaart waarop ook alle veldnamen/toponiemen staan aangegeven.
In het archief van het dorpsbestuur Gemeente Escharen (B.H.I.C. 7005.26) van het jaar 1808, vinden we bovenstaande rekening: Betaald aan D. Denen de quota van dezen Dorpe voor geleverd kruit, tot het schieten en verjagen der kraaijen op Tongelaar van den jare 1808, volgens quitantie zestien guldens, drie stuivers en vijf penningen.
Kasteel Tongelaar omstreeks het jaar 1900.
Verkoop 1917:
Na verschillende eigenaren komt Tongelaar uiteindelijk in het bezit van Gaetan markies de la Boëssiere en deze verkoopt het landgoed op 12 juli1917 aan jonkvrouw Louisa van Nispen. Zij was nog geen jaar eigenares want op 6 juli 1918 verkoopt zij Tongelaar aan de gebroeders van Wagenberg te Vlijmen.
'Den Grooten Hoff' / 'Den Heihoek'
Boerderij 'Den Heihoek' ±1990, bewoners zijn dan familie Theo en Jo van Schipstal-Arts, Kwartelweg 2.
Op de schadelijst gemaakt in 1794 na het beleg van de Fransen (zie lijst) komt boerderij 'De Grooten Hoff' ook voor.
De boerderij wordt dan eenvoudig weg aangeduid met 't Huijs Tongelaar'.
Dat het toen al een grote boerderij was, blijkt wel uit de bedragen. Huis, schuur en stal zijn waarschijnlijk door brand totaal geruïneerd.
.
Tot 1825 stond de boerderij als 'den Grooten Hoff' te boek. Pachter was toen Johannes Claasen. Als Johanna Bloemen, de weduwe van Johannes deze boerderij in 1838 opnieuw pacht is de naam veranderd in bouwhof 'Den Heihoek'. Heel aannemelijk want het gebied werd vaak al aangeduid met 'aen den Heihoek'. Het grondgebied bestond uit veel heidegrond waar schapen graasden. Zo hadden ook de Claassen's volgens het bevolkingsregister van 1851, drie schaapsherders in dienst.
.
Fam. van Overbeek
In 1882 komt familie Gerardus van Overbeek als pachter op 'Den Heihoek' wonen. Later neemt zijn zoon Piet van Overbeek, de boerderij over. Hier op de foto Piet van Overbeek met zijn vrouw Mina Kersten en kinderen Miet, Dora, Grad, Jo en Jan.
In juni 1919 verhuisde familie Van Overbeek naar een andere pachtboerderij van Tongelaar nl. de 'Benedenhof' dat recht tegenover het kasteel ligt. (zie verkoop 1917 en 1919)
Uit veilingboekje verkoop Heerlijkheid Tongelaar in 1917:
Fam. Hermanus Bens
In 1919 koopt Hermanus Bens de Heihoek. Hij was een zoon van Bernardus en Anna Bens-Arts die op Kammerberg woonden. Na zijn huwelijk met de Escharense Gerdina Laurenssen woont hij in Haps.
Als hij de Heihoek in 1919 koopt, komt hij met vrouw en zeven kinderen hier op de Heihoek wonen.
Een zoon van Herman, Wim Bens (1900-1991), trouwt in 1936 met Hanneke Cuppen (1905-1994). Wim woont na zijn huwelijk eerst acht jaar in Wanroij en komt dan terug naar Escharen en gaat dan wonen op de boerderij van zijn schoonouders, Stans Cuppen, aan de Veldweg.
Hermanus Hubertus Bens (1862) komt in 1934 te overlijden. Zijn weduwe en kinderen blijven op de Heihoek tot 1938.
Fam. Frans Arts.
In 1939 komt Frans Arts uit Cuijk naar Escharen en pacht de boerderij, die dan eigendom is van Ebben uit Cuijk. Op de foto staat Frans met zijn vrouw Regina Arts- Thoonen en v.l.n.r. de kinderen: Regien, Jo, Richard, Geertje, Jan, Mies, Tien en Piet.
Fam. van Schipstal-Arts.
Als dochter Jo na haar huwelijk met Theo van Schipstal, geboren op Tongelaar, de boerderij overneemt, verhuizen Frans en Regina Arts naar de Beerschemaasweg. In de jaren zeventig koopt Van Schipstal boerderij Den Heihoek.
Op Den Heihoek woont tegenwoordig o.a. hun dochter Silvia van Schipstal met haar gezin. Jo en Theo van Schipstal-Arts verhuizen naar het dorp.
(Een pagina met uitgebreide geschiedenis van boerderij Den Heihoek, is in de maak)
Groot en Klein Kammerberg
Fam. Engelbertus Bens voor pachtboerderij Groot Kammerberg in het jaar 1923, gefotografeerd ter gelegenheid van de bruiloft van dochter Bertha Bens met Thijs Peeters.
De boerderijen, Groot - en Klein Kammerberg, behoorden bij het landgoed Tongelaar en werden verpacht.
Volgens de hiernaast weergegeven Cijnslijst van de 'Nassause Domeinraad', was dit in het jaar 1613 dus al het geval.
Bewoners waren toen Peter Derijcx en Derijck Aertss. (Was Peter een zoon van Derijcx Aertss?)
Voor een uitgebreide historie van deze boerderij verwijzen we u naar onze pagina: Kammerberg.
In het veilingboekje van de verkoop van Landgoed Tongelaar in 1917 staan bovenstaande percelen, allen liggend in Gemeente Escharen, aangegeven. Deze gronden liggen in de directe omgeving van Kammerberg.
In het jaar 1942 als Gemeente Escharen en Gemeente Gassel als zelfstandige gemeente worden opgeheven worden de grenzen tussen Mill, Beers en Grave opnieuw worden vastgesteld. Dat dit niet zonder protest ging mag duidelijk zijn. Gassel 'verloor' Landgoed Tongelaar aan Mill en ging verder in zijn geheel naar gemeente Beers. Gemeente Escharen werd opgesplitst, een deel werd bij Grave gevoegd en Langenboom, de Maurik, De Russendaal en Kammerberg gingen naar Mill.
Peel-Raamlinie.
Tijdens de tweede wereldoorlog lag Landgoed Tongelaar in de vuurlinie. Het maakte onderdeel uit van de Peel-Raamlinie die liep van Grave tot Budel.
Op de binnenplaats aan de westzijde, is een gedenkplaat ingemetseld voor de omgekomen soldaten hier op Landgoed Tongelaar op 10 mei 1940.
Lees hierover meer op de website van Stichting Sporen van de Oorlog Mill.
Houtkap:
Na de grote watersnood van 1820 kiezen de ingenieurs van Rijkswaterstaat in 1825 voor een verbeterd overlaatsysteem om het overtollig rivierwater sneller te kunnen afvoeren. In de Beerschemaas-traverse tussen Gassel en Herpen moeten alle huizen, bomen, heggen en dijkjes verdwijnen. Een eeuwenoud landschap wordt zodoende kaalgeslagen.
De gevolgen van dit besluit voor Heerlijkheid Tongelaar blijkt uit onderstaande advertentie uit de Nijmeegse Courant van oktober 1926. Hierin worden naast 'een menigte ongevelde Canadesche Populieren en Beuken' ook 2000 eiken te koop worden aangeboden! Deze eiken stonden niet alleen rondom het kasteel maar ook langs 't Bord, de toegangsweg vanaf de Rotscheweg naar het landgoed. Door deze houtkap veranderde het landschap dus aanzienlijk.
Verschillende families die later in Escharen kwamen wonen zijn van geboorte afkomstig van Landgoed Tongelaar. Daar valt dus ook Familie Bens afkomstig van de pachtboerderij Kammerberg onder.
Berta Bens getrouwd met Thijs Peeters en later met Martien Schraven, was afkomstig van Kammerberg.
Haar broer Hermanus Bens woonde o.a.op de Heihoek en zijn zoon Wim Bens, getrouwd met Hanneke Cuppen, woonden later aan de Veldweg.
Familie van Schipstal bewoonden ook op een pachtboerderij op landgoed Tongelaar. Later woonden Helm van Schipstal en zijn vrouw, tot aan hun dood op de Beerschemaasweg. Hun kinderen Jo en Theo woonden al in Escharen. Dochter Jo van Schipstal trouwde namelijk met Richard Arts en zoon Theo van Schipstal trouwde met Jo Arts en woonden toen op Den Heihoek.
Jan van Schipstal geboren op Tongelaar trouwde met Marietje Bartels geboren op pachtboerderij de Meisevoort. Zij vestigden zich in Escharen aan de Beerschemaasweg. Haar zus, Bets Bartels, woont nu nog in Escharen. Hun ouders, August Bartels en zijn vrouw, kwamen later vanaf de Meisevoort ook hier in het dorp, in het huis van meester Bongaards aan de St. Machutusweg wonen. De
Jan en Anna v.d Hoogen-Megens.
grootvader van Marietje en Bets Bartels, Jan Bartels, was ten tijde van rentmeester C. Walter, opzichter van Tongelaar en woonden destijds met zijn gezin op het kasteel.
Jan en Anna van den Hoogen-Megens kwamen na hun huwelijk in 1922, ook op de binnenplaats van kasteel Tongelaar te wonen. Jan werkte namelijk op het landgoed als voerman. Hun drie oudste kinderen: Cor, Piet en Jo zijn dus op 'het kasteel' geboren. In 1927 begonnen zij hier aan de Hoogeweg een kruidenierswinkel. (zie: winkel Jan van den Hoogen)
Bron: website Brabants Landschap: Tongelaar, 'Land van Das en Burcht'.
Nog niet genoeg gelezen over Tongelaar? Dan hieronder nog een aantal interessante links:
Het bakhuisje.
